آیةالله شیخ حسن سعید در زمره عالمان سخت كوش و دانشوران دردشناسی است كه عمر با بركت خود را وقف تحصیل علم و معرفت، گسترش دین و دفاع از حریم تشیع كرد. او عطش انسانهای تشنه حق را كه در اقصی نقاط عالم بودند، به خوبی درك می كرد. با وجود كسالتی كه چندین سال متوالی دامنگیرش بود، مشكلات جهان اسلام را به خوبی احساس می كرد. ناملایماتی كه به خواسته صورتهای گوناگون برای امت به پا شیعه بروز می یافت، قلب بیمارش را در فشاری جانكاه قرار می داد، خود می گفت:
«آنچه كه گهگاهی به گوشم می رسد و مطالبی را كه از خارج و داخل، بر حسب اتفاق، آگاهی پیدا می كنم همه دست به دست می دهند و قلب مجروح مرا آزار داده و راحتی را از من سلب می كنند گویی در میان آتش می سوزم و چاره ای جز دریدن نیست. تنها یاد خداست كه در تمام موارد پشتیبان و نگهبان است و نیرو می بخشد(1).»
صفحه 154
او نسبت به امور مسلمین احساس مسؤولیت می كرد. لحظه ای از دفاع، نسبت به مقدسات و شعائر مذهبی و مسئله ولایت غافل نماند و شاید بتوان زندگی و مرگ او را در عبارت «عاش سعیدا و مات سعیدا» خلاصه كرد. آیت الله حسن سعید همواره به نیازهای فرهنگی و اجتماعی زمانی كه در آن می زیست، توجه داشت و مصداق سخن امام صادق(ع) بود كه می فرماید: «العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس» همت او بر این بود كه در اندیشه های التقاطی غریقی را نجات دهد و در این مسیر رنج فراوانی تحمل كرد و بارها تحسین علما و اهل پژوهش را، به خاطر سخنرانی ها و نوشته های آموزنده اش برانگیخت.
اجداد و خاندان
جد وی، میرزا مسیح مجتهد تهرانی استرآبادی (1193 - 1263 ه.ق) با مجاهدتی توان فرسا در زمره كاروان فقاهت قرار گرفت و گروه زیادی از شیعیان نقاط شمالی، غربی و مركزی ایران او را به عنوان مرجع خویش پذیرفتند. میرزا مسیح ضمن آن كه راهنمای مسایل دینی و احكام شرعی و گشاینده گره های اجتماعی جامعه بود، چون احساس كرد «دیو سلطه» می خواهد فرشته عزّت شیعیان را در چنگال خود نابود كند، رهبری قیام پرخروش را به دوش گرفت و بر علیه سیاستمداران روس در جامعه ستم زده عصر قاجاریه به پا خاست. بنا به توصیه وی مردم تهران در شعبان 1244 ه.ق، به سفارت روس یورش بردند تا «گریبایدوف» - وزیر مختار روس - را از برخی خلاف كاری و اجحاف هایی كه بر شیعیان روا می داشت، برحذر دارند. در این ماجرا عده ای از مردم به شهادت
صفحه 155
رسیدند. «گریبایدوف» و مقداری از همراهان او نیز به هلكت رسیدند. البته میرزا مسیح فرمان به كشتن كسی را نداده بود بلكه رفتار ناهنجار وزیر مختار چنین حادثه ای را پدید آورد(2).
فضل و كمال این مرجع عالیقدر و مجتهد مبارز، از طریق یكی از فرزندانش، میرزا ابوالحسن ادامه یافت و از او به حاج «میرزا آقا بزرگ» و پس از وی به حاج میرزا عبدالله تهرانی، پدر آیةالله حسن سعید، منتقل شد(3).
آیةالله حاج میرزا عبدالله، از علمای طراز اول تهران، به سال 1305 ه.ق، در این دیار دیده به جهان گشود و مدتی در تهران نزد علمایی چون؛ شیخ علی نوری، میرزا سیدمحمد تنكابنی، حاج میرزا مسیح طالقانی، میرزا هاشم شفتی، حاج آقا بزرگ ساوجی و آقا شیخ باقر معزالدوله به تحصیل علوم دینی پرداخت. در سال 1330 ه.ق، در بازگشت از مكه به نجف اشرف رفت و در آن سامان از محضر آیات عظام نائینی، شریعت، آقاضیاءالدین عراقی و سیداحمد كربلایی استفاده كرد و در سال 1333 ه.ق، به تهران بازگشت. بعد از ارتحال پدرش چند سالی امامت مسجد جامع تهران را به عهده گرفت و در سال 1342 ه.ق كه مراجع عالیقدر شیعه از عراق به ایران تبعید شدند، او به استقبال شتافت و همراه آنان به قم آمد. در این شهر مقدس در مكتب آیةالله حائری و آیةالله حاج شیخ ابوالقاسم كبیر حاضر شد. به سال 1356 ه.ق و پس از رحلت آیةالله حائری، به تهران بازگشت و تا آخرین سال حیات، سال 1391 ه.ق، به اقامه نماز جماعت، تدریس و انجام وظایف دینی، شرعی و اجتماعی پرداخت. میرزاعبدالله در عرصه سیاسی
صفحه 156
نیز از خود فعالیت هایی بروز داد. وقتی امام خمینی(قدس سره) به تركیه تبعید شد، تلگرافی به رئیس جمهور این كشور مخابره كرد و از آن دولت خواست در رعایت احترام و تجلیل از مقام امام خمینی نهایت اهتمام را داشته باشد و موجبات خشنودی امت مسلمان و روحانیت را فراهم سازد(4).
جنازه حاج میرزا عبدالله تهرانی، پس از فوت به سال 1350 ه.ش به شهر ری حمل شد و به امانت به خك سپرده شد. وی كتابهای كتابخانه اش را وقف كتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران كرد(5) و آثاری چون؛ حاشیه بر مكاسب، هفت رساله در مبداء، معاد، جمع كتاب و سنت و عقل و تفسیر، اصول فلسفه و سنن النبی از او برجای ماند(6).
از حاج میرزا عبدالله چهار پسر و دو دختر باقی ماند كه آیةالله حسن سعید به كسوت روحانیت درآمد و فعالیت علمی تبلیغی پدر را پی گرفت (7).
تحصیلات
آیةالله حسن سعید به سال 1338 ه.ق (1298 ه.ش) دیده به جهان گشود. دوران كودكی و نوجوانی را زیر نظر پدرش گذراند. او با توصیه پدر و بر حسب ذوق درونی و استعداد ذاتی، علوم مقدماتی را در حوزه های علمیه قم و تهران آموخت (8) آنگاه راهی حوزه مقدسه نجف اشرف شد و از محضر علمای این حوزه نیز بهره برد. اساتید وی عبارتنداز:
صفحه 157
1 - آیةالله سیدمحسن حكیم (1306 - 1390 ه.ق)
این شخیصت برجسته جهان تشیع از شاگردان مرحوم سیدمحمد كاظم یزدی، میرزای نائینی، آقاضیاءالدین عراقی و سیدابوتراب خوانساری است و نسب شریفش با سی واسطه به حضرت علی(ع) می رسد. آیةالله حكیم افرادی را كه همچون حسن سعید استعداد نویسندگی داشتند، تشویق می كرد و بر مقداری از مجلات مهم اسلامی (اضواء رسالةالاسلام، الایمان) و نیز جزواتی تحت عنوان (من هدی النجف) اشراف و نظارت داشت (9).
2 - آیةالله العظمی سیدابوالقاسم خویی (1317 - 1413 ه.ق)
این فقیه بزرگوار متجاوز از نیم قرن به تلاش علمی در عرصه فقه مشغول بود و هزاران عالم و مدرس را تربیت كرد. آثار ممتاز وی در فقه، اصول، رجال و تفسیر همواره مورد استفاده علمای اعلام و حوزه های علمیه بوده و خواهد بود.(10)
3 - آیةالله حسین بن علی بن حسین حلی (1309 - 1394 ه.ق)
وی فقیهی اصولی، عالمی ادیب و مورخی بصیر بشمار می رفت و احاطه ای وافر به تاریخ، ادب و لغت داشت، از آثارش «اخذالاجرة علی الواجب» را می توان نام برد(11) آیةالله سعید تقریرات او را تحت عنوان «شرح مكاسب» به رشته تحریر درآورد(12) آیةالله حسین حلی در تقریظی كه بر این اثر نگاشته، از او به عنوان عالم محقق و مورد وثوق و خودش نام قرةالعین برد(13) ذكاوت و نبوغ علمی آیةالله سعید او را مورد نظر و علاقه اساتید خود و علمای طراز اول حوزه نجف قرار داد و پس از اتمام تحصیلات به تهران بازگشت.
صفحه 158
تلاش های فرهنگی
آیةالله حسن سعید در سال 1380 ه.ق، اقدام به تأسیس كتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران كرد. بخش اول ساختمان این كتابخانه در سال 1386 ه.ق تكمیل شد و اینك با داشتن بیش از چهل هزار جلد كتاب و نیز گنجینه عظیمی از قرآن كریم، یكی از ذخایر بسیار نفیس و گرانبهای كتب اسلامی در این سرزمین به شمار می رود. امروزه ارسال كتاب به دیگر نقاط ایران و برخی كشورهای جهان به زبان های گوناگون، از دیگر فعالیتهای مهم این كتابخانه است (14).
آیةالله حسن سعید وقتی از نجف به تهران بازگشت، برای جلوگیری از تبلیغات مسموم كه مغزهای جوانان را در زمان رژیم طاغوت به سوی خود جلب می كرد، مدرسه ای در كنار مسجد بنا كرد كه از سال 1386 ه.ق دوره های تحصیل در آن آغاز شد. او از بهترین مدرسان تهران و قم و اساتیدی چون حاج آقا نقوی و آیةالله سبحانی دعوت كرد تا طلاب جوان و نیروهای دانشگاهی را با مبانی اسلام آشنا كنند.
آیةالله سعید با طلاب و دانشجویان چون پدری دلسوز رفتار می كرد و اگر مایه ای از ذوق و علاقه در شاگردان می یافت، آنان را تشویق می كرد و برای شكوفایی استعداد مشتاقان علم و معرفت آنان را به كوشش افزونتر، از راه برگزاری مسابقات علمی به مقاله نویسی تشویق می نمود و با اعطای جوایز ارزنده برندگان دلگرمشان می ساخت. برای اینكه جوانان متوجه نیروی پرقدرت خود گردند، مجله ای تحت عنوان «بررسی جوانان درباره مسائل اسلامی» به راه انداخت كه خود جوان ها، خصوصا طلاب
صفحه 159
و دانشجویان، با همكاری برخی اساتید به نام خود مقاله تهیه می كردند. متأسفانه در شماره ششم آن كه آیةالله شهید مطهری نیز مقاله عالمانه ای مرقوم داشته بود، مجله توقیف شد و از آن پس انتشار نیافت (15) استاد شهید مطهری می نویسد:
«من این ابتكار جناب آقای سعید را كه با وارد كردن جوانان در بررسی مسایل اسلامی گام مثبت و مفیدی در راه نشر تعالیم اسلامی برداشته اند، به معظّم له تبریك می گویم (16).»
آیةالله مكارم شیرازی می گوید:
«به اعتقاد من تأسیس كتابخانه تنها یكی از كارهای ایشان و تقریبآ بهانه ای برای گسترش فعالیت های فرهنگی بود. یادم نمی رود در این مكان و در زمان طاغوت، كلاس های درس آبرومندی برای نسل جوان كه آن روزگار به شدت در معرض خطر بود، تشكیل می شد، حتی خود من در بعضی از آن جلسات شركت و مطالبی ایراد می كردم. كلاسهای درس و ارتباط گسترده نسل جوان با كتابخانه ایشان از سالیان دراز پیش از انقلاب اسلامی و بدون مبالغه آن چنان چشمگیر و قابل ملاحظه است كه نمی توان به سادگی از كنارش گذشت (17).»
به موازات تلاش های ارزنده مذكور ایشان متوجه این واقعیت شد كه باید جوانان خارج از كشور را نیز به معارف اسلامی آشنا ساخت تا با سرمایه ای معنوی به كشور بازگردند. برای رسیدن به این مقصود كتابهایی تألیف و چاپ كرد و آنچه دیگران بر ضد اسلام گفته یا نوشته بودند با منطقی مستدل و سخنانی متین جواب داده شد. انتشار وسیع و گسترده
صفحه 160
مسائل اسلامی به صورت نشریات متعدد و به زبانهای مختلف برای كشورهای آسیایی، آفریقایی، اروپایی و خاور دور در جهت ارائه سیمای تشیّع به جهانیان، از كوششهای وی در این راستا بود كه با استقبال بی حدّ روبرو شد(18).
بر ساحل قرآن و عترت
آیةالله سعید برای مقابله با حریه مخالفان كه موضوع تحریف قرآن را به شیعه نسبت دادند، نسخه هایی از تمام قرآن های موجود در ایران، پكستان، هندوستان، كشورهای عربی و اروپایی و با ترجمه های گوناگون فارسی، اردو، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و... را جمع آوری كرد و گنجینه قرآنی تشكیل داد. در این مجموعه حدود هزار نسخه قرآن كریم از سراسر دنیا جمع آوری شد كه برخی از آنها خطی است. در این گنجینه اولین قرآن چاپ شده در ایران، اولین قرآن به طبع رسیده در جهان، قرآن علی بن هلال معروف به ابن بوّاب، قرآن چاپ بمبئی كه تمامی سطور آن در همه صفحات با حرف الف شروع شده است، نگهداری می شود. همچنین نیمی از كتابهای كتابخانه چهل ستون مسجد جامع به تفسیر و علوم قرآنی اختصاص دارد. یكی از محصولات پرفایده این جایگاه، تهیه «دائرةالمعارف قرآن كریم» است كه در آن آثار شیعه، كتابهای قرآنی و مقالات دینی نشر یافته و در دوازده جلد گرد آمده است (19) در ایام غدیر، از چهاردهم ذی الحجه تا روز عید غدیر، تمامی قرآن ها با شناسنامه روی میز قرار داده می شوند تا علاقه مندان از نزدیك با این مجموعه گران سنگ آشنا شوند. همچنین قرآن حامد كه مورد
صفحه 161
توجه بلاد اسلامی است، با قطع جیبی به مناسبت اعیاد بزرگ اسلامی در چهارده شكل برای جوامع اسلامی، به عنوان هدیه، ارسال شده است (20).
مرحوم آیةالله سعید همراه با قرآن نهج البلاغه را مورد بررسی قرار داد و بسیاری از مسائل بنیادی اجتماعی و سیاسی و فرهنگی مورد نیاز جامعه و جوانان را از آن استخراج كرد. او به مناسبت چهاردهمین قرن ولادت امیرالمؤمنین(ع) نامه ای همراه با ترجمه انگلیسی نهج البلاغه، به جوامع فرهنگی غرب ارسال كرد و در آن خاطرنشان ساخت كه این كتاب از بهترین دست آوردهایی است كه از عالم وحی گرفته شده و پیشوایی الهی آن را به عنوان دروس انسان ساز مكتب تشیع به جامعه بشریت ارزانی داشته است (21).
آیةالله سعید علاقه و ارادت عجیبی به ائمه معصومین(ع) و به مقام مقدّس ولایت امر حضرت ولی عصر(عج) داشت. او می كوشید مردم را به مسایل ولایت و فرهنگ ائمه علاقه مند سازد و بدون هیچ ادعایی برای احقاق حقوق اهل بیت(ع) با اغلب علمای اهل سنت مكاتبه داشت. خود به تنهایی یك دارالتقریب بود و هنر نویسندگی را به عنوان وسیله ای برای بیان حقایق و نشر فضایل خاندان عصمت و طهارت(ع)، به خدمت گرفت و تا آخرین لحظه به این برنامه التزام داشت. می گفت: «شاید خدا خواسته كه در این برهه از زمان یادداشت هایی سودمند به یادگار بگذارم و در پیشرفت مكتب تشیع و آثار ستارگان درخشان آسمان امامت بدون سر و صدا كاری انجام دهم. امیدوارم خدای متعال تا آخرین لحظه حیات این توفیق را از من نگیرد و در راه نشر معارف این خاندان جان دهم و خدمتگزاری باشم كه در حال انجام وظیفه جان تسلیم نموده و به
صفحه 162
لقاء حق پیوسته است. او كمال مطلوب را در خدمت به قرآن و اهل بیت می دانست و با كسالت و دستهای لرزانی كه حتی استكان چای را به زحمت نگه می داشت، می كوشید پایه ها و ستون های فرهنگ اهل بیت را استوار و برافراشته نگاه دارد(22) او یك لحظه از دفاع نسبت به ولایت و شعائر مذهبی غافل نماند و كتابهای بسیاری در مناقب و فضائل اهل بیت(ع) از گوشه و كنار جهان فراهم كرد. در مجالس عزای این خاندان شركت می كرد و در ایام عاشورا و سایر مناسبت های سوگ ائمه و نیز اعیاد اسلامی در منزل، كتابخانه و مدرسه مجلس سوگواری یا جشن برپا می نمود(23).
تحقیقات ارزشمند
سخت كوشی در راه مطالعه و افزایش دانش، آشنایی با نظرات مشاهیر و آگاهی از نظرات دینی و فلسفی دیگر مسلمانهای جهان از خصوصیات بارز آیةالله سعید بود. وی از بیست و سه سالگی به تحقیق و تألیف روی آورد(24) بهترین زمان عمرش را صرف نگارش مقاله و كتاب كرد. در نوشتن بسیار سریع بود و زیاد زحمت می كشید. از هر كس كه در موضوع مورد تحقیق وی اطلاعاتی داشت، استمداد می طلبید؛ حتی در بستر بیماری دست از كار و تلاش برنداشت و در مدت چهل ماه، با وجود بیماری چشم، كتابی تحت عنوان «اسلام از دیدگاه قرآن و عترت» به نگارش درآورد(25) از نخستین فعالیت های وی، مبارزه با انحرافات كسروی بود. كسروی می خواست با سخنان فریبنده جوانان را اغوا كند. استاد می فرمود: در رد انحرافات كسروی مقالاتی نوشتم و به استادم،
صفحه 163
مرحوم علاّمه محمود شهابی (متوفی 1365 ه.ش) دادم تا بعد از مطالعه دستور چاپ آنها را صادر فرماید. ایشان آن مقالات را دید و آن را در مجله خودشان به نام «ایمان» چاپ نمودند.
آن مرحوم آثاری در دفاع از حقیقت دین و مسایل مذهبی انتشار داد و مراقب بود تا اگر كسی در جایی به مذهب حمله كرد یا اشتباهاتی صورت گرفت، به دفاع برخیزد و نابسامانی ها را سامان دهد(26) از این كه كتابهایی ناپسند در برخی نقاط جهان بر علیه شیعه انتشار می یافت، به شدت ناراحت می شد، برمی خروشید و می گفت:
«برماست كه با جان و دل و تمام توان بكوشیم و این چنین آثار مخرّب را خنثی كنیم و معارف ناب تشیع را به سلامت به دست نسل های دیگر و سایر ملل جهان برسانیم (27)»
در سال 1396 ه.ق (مطابق سال 1976م) وزارت معارف كشور عربستان سعودی كتابی به نام «التاریخ» برای تدریس در دبیرستانهای آن كشور چاپ و منتشر كرد كه ضمن آن مذهب شیعه در ردیف مذاهب شرك قلمداد شده بود. از جمله شخصیت های شیعه كه علیه انتشار این گونه مطالب به مبارزه ای پیگیر در سطح جهان اسلام، آیةالله حسن سعید بود كه علاوه بر ترتیب دادن اجتماعی در مسجد جامع تهران (سال 1356 ه.ش) و ارسال نامه هایی برای دولت و رجال وقت ایران، مبارزه را به خارج از كشور كشانید و با نوشتن نامه هایی مكرر به مراجع نجف و مجلس اعلای شیعیان لبنان و رئیس جامع الازهر و اعلام رونوشت این نامه به دولت و سفارتخانه عربستان، قاطعانه جمع آوری كتاب مذكور و منبع تكرار انتشار این گونه مطالب را خواستار شد و چون آیةالله حسن
صفحه 164
سعید در این ارتباط نامه ای به امام موسی صدر نوشته بود تا ایشان با اقتداری كه دارد. مانع این روند ضد شیعه گردد، امام موسی صدر با مقامات عربستان مذكره كرد و آنان دستور صریح برای جلوگیری از طبع مجدّد كتاب؛ مگر با تصحیح را صادر كردند(28).
آیةالله سعید هنوز از مبارزه با این كتاب ضد شیعه فارغ نشده بود كه كتاب دیگری به نام «منكرةالتوحید» برای تدریس در كلاسهای دوره دوم مدارس متوسطه، در كشور مصر چاپ و توزیع شد و مؤلف آن كتاب ضمن بحث پیرامون تشیع اهانت های وارده در كتاب «التاریخ» را تكرار كرد. سرانجام پس از مكاتبات و مباحثات پی گیر شیخ عبدالحلیم محمود، رئیس جامع الازهر، و عده اصلاح كتاب یاد شده را داد(29).
آیةالله حسن سعید بیش از چهل كتاب و مقاله در باب معارف اسلامی، قرآن و اهل بیت، به زبان عربی و فارسی نوشته، فهرست اهم آثار وی به شرح ذیل است:
1- تقریرات بحث آیةالله شیخ حسین حلّی دماء ثلاثه 2- دماء ثلاثه قسمتی از حج (تقریرات بحث آیةالله حكیم) 3- اصول فقه تقریرات (بحث آیةالله خویی) 4- الرسول و الشیعه 5- موسوعةالمكاسب 6- شیعتنا 7- الرسول یحدثنا 8- الی علماءالاسلام 9- الرسول یدعوكم 10- رسالة فی الولایة ولاضرر 11- محاضرة حول الامام المهدی(عج) 12- فاطمه دژ شكست ناپذیر وحی 13- حسین(ع) از دیدگاه وحی 14- همه در انتظار اویند 15- حكومت از دیدگاه قرآن و عترت 16- مهدی(عج)، راهگشای عالم غیب 17- شرح قصیده بُرده 18- در مكتب امام حسین(ع) 19- در مكتب امام حسن مجتبی(ع) 20- اصول دین 21-
صفحه 165
ولایت فقیه 22- شناخت شیعه 23- نموداری از حكومت حضرت علی(ع) 24- پیك رمضان 25- نگهبان مكتب توحید (كتابنامه امام مهدی«عج») 26- دائرةالمعارف قرآن كریم در دوازده مجلّد 27- اسلام از دیدگاه قرآن و عترت 28- شناخت قرآن (گزیده مقالات درباره قرآن كریم) 29- افكار پریشان یا مقالات سعید 30- ترجمه نورالابرار من حكم امیرالمؤمنین(ع) 31- حیات یابی (ترجمه احیاالمیت به فضایل اهل البیت) 32- ما با خدا كار داریم 33- سیره رسول الله(ص) سنت الهی است 34- غدیر پیوند ناگسستنی رسالت و امامت 35- مبعث بیانگر رسالت و امامت در مكتب تشیع 36- مسؤولیت 37- خدا و اولی الامر 38- نگهبان مكتب ما 39- الفقه فی تشریعه و تبیینه و استنباطه 40- مالكیت الاراضی 41- پیغمبر با شما سخن می گوید 42- علی از دیدگاه وحی 43- امامت و ولایت از نظر علی بن موسی الرضا(ع) 44- امام صادق(ع) 45- پیام امام عسكری(ع)(30).
خصوصیات اخلاقی
آیةالله حسن سعید با امام خمینی مكاتبات متقابل داشت. امام خمینی در یكی از مكتوبات خود می فرماید: خدمت جناب مستطاب عمادالاعلام و حجةالاسلام، آقای حاج حسن آقای سعید دامت افاضاته: به عرص می رساند، مرقوم شریف واصل، سلامت و سعادت جنابعالی را خواستار است. این جانب، به حمدالله تعالی مزاجا سلامت، امید است به بركت ادعیه حضرات اعلام موجبات آسایش روحی نیز فراهم شود. خدمت حضرت آقای والد و جناب آقای اخوی سلام مخصوص،
صفحه 166
موكول به لطف عالی است و السلام علیكم.
روح الله الموسوی الخمینی (31).
حضرت آیةالله العظمی مرعشی نجفی در مرقومه ای اظهار داشته است: حضرت مستطاب حجةالاسلام والمسلمین آقای حاج حسن آقا سعید آیةالله زاده تهرانی (دامت بركاته)؛ به عرض عالی می رساند، امید است وجود شریف ترین صحت و عافیت بوده باشد. غرض از تصدیع آن كه به كمال افسردگی و حزن و اندوه این عریضه عرض می شود، امروز صبح دفعا مدرستین مباركتین فیضیه و دارالشفاء را تصرف و طلاب را بیرون كردند و این بیچاره ها با حال گریه و تأثرات شدید، پركنده شدند. اجمالا چنانچه بشود با حضرات آیات تهران و حجج اسلام و علماء اعلام مذكره بنمائید كه بلكه فرجی به جهت طلاب قم بشود و بیش از این مزاحمت ندارم (32).
آیةالله العظمی میلانی نیز طی نامه ای تأثر خودرا از وضع اسف آور عراق و فشار به حوزه های علمیه و شیعه، در آن كشور اعلام كرده است. آیت الله حسن سعید این عالم با همت، مكتوباتی برای آیةالله العظمی گلپایگانی فرستاد و آن مرجع عالیقدر نیز در نامه هایی ایشان را مورد لطف قرار داد. امام موسی صدر در نامه ای كه برای آیةالله حسن سعید نوشت، از او با عنوان، برادر مكرّم و دوست محترم، دانشمند مجاهد و گل بی خار جهان، چراغ محفل گرفتاران و مرهم دل های پریشان نام می برد(33) آیةالله مكارم شیرازی درباره فضایل اخلاقی وی اینگونه اظهار داشته است: یكی از امتیازات این مرد روحانی كار كردن مخلصانه بود. هیچ گونه تظاهری نداشت و همیشه به نتیجه عملش می اندیشید؛ نه به
صفحه 167
این كه به نام چه كسی تمام شود و پای چه كسی در میان باشد. آیةالله موسوی اردبیلی هم خاطرنشان كرده است: خصیصه بارز این مرحوم كه خیلی برجسته می نمود، خدمت به خلق بود و در این راه هیچ چیز مانع او نمی شد... به هیچ وجه تكبّر و خودبینی و منیّت نداشت. ویژگی دیگر ایشان كه بسیار جالب می نمود، ارادت مخلصانه به اهل بیت(ع) بود(34).
آیةالله صافی ویژگی های اخلاقی آیةالله حسن سعید را چنین وصف كرده است: اخلاق حسنه و وارستگی و فروتنی كه در ایشان به چشم می خورد، به گونه ای بود كه وقتی این وارستگی و اخلاق را در ایشان می دیدند، مجذوب می شدند و هم به رجال دین و هم به تربیت دینی حسن ظن پیدا می كردند. در برآوردن حوائج مؤمنان بسیار ساعی بودند. تا می توانستند به بندگان خدا خدمت می كردند. مراقب بودند تا اگر كسی در جایی به مذهب حمله كرد و اشتباهاتی صورت گرفت، به دفاع برخیزند و نابسامانی ها را سامان دهند.
یكی از رموز موفقیت و محبوبیت آیةالله سعید، داشتن اخلاق الهی، فروتنی و عدم ادعای او در تلاشهای گوناگون علمی، فرهنگی و اجتماعی بود. او از مردم دور نبود. در روابط خود با جامعه اسلامی و مردم كوچه و بازار، چنان گرم و صمیمی و مهربان رفتار می كرد كه برای افراد چون برادری شفیق، مهربان، پدری عطوف، معلمی غم خوار و اهل سخاوت بود و چنان با مردم صمیمیت داشت كه آنان بین خود و او فاصله ای احساس نمی كردند. حافظه ای «خارق العاده» داشت و تمام مذكراتی كه با اشخاص مختلف طی سالیانی انجام داده بود، لفظ به لفظ به یادش مانده بود، آنچه بر لطف محضر وی می افزود. حُسن بیان و تقریرش بود كه
صفحه 168
اغلب به صورت هنری خاص جلوه می كرد، چنان شیرین گفتار بود كه هرگز احدی را از شنیدن گفتار او ملال دست نمی داد و هیچ كس از همنشینی با او سیر نمی شد و همگان تا آخرین لحظه با كمال دلبستگی و اشتیاق به گفتارش گوش دل می سپردند.
عروج از این خكدان
سرانجام آیةالله حسن سعید پس از عمری مجاهدت بی دریغ در مسیر نشر فرهنگ تشیع، سر اخلاص به مقدم مبارك مولایش نهاد و در ساعت پنج و نیم بعد از ظهر چهارشنبه، هیجدهم شعبان المعظم 1416 ه.ق، پس از تحمّل بیماری به دیدار معبود شتافت. پیكرش با حضور نماینده مقام معظم رهبری، حضرت آیةالله خامنه ای و جمع كثیری از حضرات آیات و حجج اسلام و مسؤلان كشوری پس از تشییعی شكوهمند در تهران و قم، در مزار شیخان قم (حوالی مقبره میرزای قمی) به خك سپرده شد. رحمت خداوند بر او باد.
حضرت آیةالله العظمی خامنه ای به مناسبت ارتحال این عالم سخت كوش تلگرام تسلیتی به شرح ذیل صادر فرمود:
درگذشت عالم جلیل مرحوم مغفور آیةالله آقای حاج حسن آقا سعید(ره) را به جنابعالی و خاندان محترم ایشان تسلیت می گویم، خداوند آن مرحوم را مشمول فضل و رحمت واسعه خود قرار دهد
والسلام علیكم و رحمةالله
سیدعلی خامنه ای
پی نوشت ها:
1 - از عرفات تا كربلا، آیةالله حسن سعید، مقدمه مؤلف، ص 1 - 2 .
2 - تفصیل این ماجرا را در كتاب میرزا مسیح مجتهد و فتوای شرف (از مجموعه دیدار با ابرار) به قلم نگارنده مطالعه فرمائید .
3 - مؤلف كتاب گنجینه دانشمندان، حاج میرزا عبدالله را فرزند حاج میرزا مسیح تهرانی معروف دانسته، سال تولد وی را سال 1305 ه ق، یعنی 52 سال پس از رحلت میرزا مسیح درج كرده است در كتاب آیینه دانشوران سیدعلیرضا ریحان یزدی (متوفی 1363 ه ق) این اشتباه به چشم می خورد و حسن مرسلوند نیز در كتاب خود (زندگی نامه رجال و مشاهیر ایران) دچار این خطا شده است .
4 - متن این تلگراف در ص 176 كتاب میرزامسیح مجتهد و فتوای شرف درج گردیده است .
5 - متن این وقفنامه در ص 302، مجلد هفتم دائرةالمعارف قرآن كریم (گردآورنده آمده است ص سیصد).
6 - زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج 4، ص 53 .
7 - گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج 3، ص 483 .
8 - مقدمه كتاب شناخت قرآن به قلم محمود سعید تهرانی (فرزند آیةالله سعید) .
9 - درباره این شخصیت بنگرید به كتاب سیدمحسن حكیم مرزبان حوزه نوری (از سری دیدار با ابرار)، عباس عبیری و نیز مجله نور علم شماره مسلسل 24، مجله فرهنگ شماره 2 و 3 .
10 - یادنامه حضرت آیةالله خویی، مجله نور علم، ش 47، جمله تاریخ و فرهنگ معاصر، ش 5 .
11 - گنجینه دانشمندان، ج 7، ص 280 .
12 - وصیت من، مجموعه وصایای آیةالله حاج شیخ حسن سعید، تهیه و تنظیم مؤسسه تحقیقاتی فرهنگی جلیل، ص 15 .
13 - تصویر من، دستخط این تقریظ در آخر كتاب احوال و آثار حضرت آیةالله سعید آمده است .
14 - گفتگوی فصلنامه بینات با آیةالله حسن سعید، سال اول، شماره سوم، پاییز 1373 .
15 - چشمه روشن، علی مسجد جامعی، ص 12 .
16 - همان مأخذ، ص 14 .
17 - بررسی جوانان درباره مسائل اسلامی، ج اول، ص 5 .
18 - گفتگو با حضرت آیةالله مكارم شیرازی پیرامون شخصیت مرحوم آیةالله سعید مندرج در جزوه احوال و آثار حضرت آیةالله سعید، ص 36 - 37 .
19 - احوال و آثار حضرت آیةالله سعید، ص 10 .
20 - فصلنامه بینات، سال اول، شماره سوم، گفتگو با آیةالله حسن سعید .
21 - وصیت من، ص 7 .
22 - این نامه را آیةالله سعید در 13 رجب سال 1414 ه ق نگاشته است .
23 - چشمه روشن، ص 33 .
24 - همان، ص 35 .
25 - همان، ص 10 .
26 - اسلام از دیدگاه قرآن و عترت، آیةالله حسن سعید، مقدمه نویسنده، ص 17 .
27 - احوال و آثار حضرت آیةالله سعید .
28 - دائرةالمعارف قرآن كریم، حسن سعید، ج 7، ص 15 .
29 - متن دستخط امام موسی صدر خطاب به آیةالله حسن سعید در ص 51 - 52 كتاب احوال و آثار حضرت آیةالله سعید آورده است .
30 - در این مورد بنگرید به ص 54، مأخذ قبل و نیز ص 48 - 49 كتاب چشمه روشن .
31 - احوال و آثار حضرت آیةالله سعید، ص 21 - 22؛ شناخت قرآن كریم، ص 3؛ چشمه روشن، ص 37 - 38 میرزا مسیح مجتهد و فتوای شرف، ص 49 - 50 .
32 - این نامه در تاریخ 1389 ه ق نوشته شده و در ص 45 كتاب احوال و آثار حضرت آیةالله سعید درج شده است .
33 - این نامه قبل از انقلاب اسلامی نگاشته شده است .
34 - چشمه روشن، ص 52 .
